حفاظت و مرمت تزئینات وابسته به معماری خراسان رضوی
بناهاي تاريخي جدا از خصوصيات سازه و ساختار معماري داراي وجه ديگري از هنر و خلاقيت به نام تزئينات وابسته به معماري مي باشد كه بر اهميت بنا مي‌افزايد که شايد بدون اين تزئينات خاص؛ تنها در رديف مطالعات تطبيقي در محور ساختار معماري قرار گيرد. تزيينات معماري بخش جداناپذير از بناهاي تاريخي است و اين ارتباط در فضاهاي معماري به قدري پيوسته و منسجم است که جدا از جنبه زيباشناسي و هويت معماري؛ گاهي اشاره مستقيم به دوره خاص تاريخي دارد. سبک و تنوع معماري و به تبع آن تزئينات خاص در دوره‌هاي مختلف تاريخي دستخوش تغييرات زيادي شده است و اين تغييرات و تنوع اكثر تابعي از شرايط بومي-منطقه اي، دوره تاريخي، سليقه مالكان یا بانیان بناها، معمار بنا و... بوده است كه مي تواند با سبك خاص و اشكال گوناگون خودنمايي كند.
معرفی
پايه‌گذاري حفاظت و مرمت از تزئینات معماری بناهای تاریخی خراسان رضوی از سال 1367 توسط استاد هنرمند، مرحوم آقاي بهروز عمواغلي انجام گرديد. ايشان شاگرداني را نزد خود پرورش و تربيت نمودند كه آنان نيز در حال حاضر جز استادكاران حفاظت و مرمت تزئينات معماري در خراسان رضوي محسوب مي گردند. اسامی استادکاران تجربی مرمت تزئینات معماری که در حال حاضر اکثر آنان بازنشسته می باشند به شرح ذیل می‌باشد.
1. ابراهیم رفعتی کلات 2. غلام‌رضا استوار
3. علی‌اکبر نوروزی 4. علی رشیدی
علاوه بر آن استان خراسان رضوی، استادکاران تجربی و هنرمند در زمینه کاشی‌کاری، گچ‌کاری، حجاری و درودگری، که دارای مدارج درجه 1 و 2 و 3 هنرمندی می باشند نیز پرورش داده است. از سال 1367 اقدامات زیادی در جهت حفاظت و مرمت تزئینات معماری توسط استادکاران تجربی مرمت تزئینات انجام شده است که مستندات آن با توجه به شرایط و امکانات ان زمان بسیار محدود است، ولیکن از سال 1384 برنامه‌ریزی اصولی و منسجمی در جهت حفاظت و مرمت تزئینات معماری خراسان رضوی توسط 
کارشناس بخش انجام و در ادامه؛ سال 1388 کمیته تزئینات در این استان به منظور پیشگیری از ایجاد خسارات فرهنگی، یکپارچگی اقدامات، بالا بردن سطح علمی، تشکیل تیم گروهی، هم‌اندیشی کارشناسی، حفاظت پیشگیرانه و هماهنگی با سازمان متبوع، با توجه به اهداف بلند مدت که توسط این بخش تعریف شده بود، تشکیل گردید.
در حال حاضر حفاظت و مرمت تزئينات معماري بناهاي تاريخي خراسان رضوي زير نظر معاونت ميراث فرهنگي تاریخی و اقدامات آن، با نظارت و پيگيري كارشناس بخش در آزمايشگاه مرمت (خانم موسی‌زاده) انجام مي گردد. اقدامات اجرایی و مستندنگاری مربوط به تزئینات معماری بناهای تاریخی از طریق درون سیستمی با نظارت کارشناس بخش و توسط استادکاران تجربی مرمت و در صورت لزوم؛ اقدامات مستندنگاری، حفاظت، مرمت و مطالعات پژوهشی و آزمایشگاهی نیز با نظارت کارشناس بخش، از طریق عقد قرارداد کوتاه مدت با افراد حقیقی و حقوقی انجام می گردد.
ضرورت
حفاظت و مرمت از تزئينات معماري در بناهاي تاريخي امري است كه ساليان متمادي دغدغه خاطر متوليان امر بوده و با توجه به بند (ج) قانون تشكيل سازمان ميراث فرهنگي كشور مصوب 10/11/1364 به شرح «بررسي، شناسايي، ثبت و حفاظت از آثار و ارزشمند منقول و غيرمنقول فرهنگي تاريخي كشور» (غني و همراهان– 1386-51) حمايت و حفاظت از اين ميراث فرهنگي طبق ماده 1 قانون اساسنامه سال 1366 كه «ميراث فرهنگي شامل آثار باقيمانده از گذشتگان است كهه نشانگر حركت انسان در طول تاريخ مي باشد و با شناسايي آن زمينه شناخت هويت و خط حركت فرهنگي او ميسر مي‌گردد و از اين طريق زمينه‌هاي عبرت براي انسان فراهم مي‌آيد» به عهده سازمان ميراث فرهنگي و متوليان آن مي‌باشد و برنامه‌ریزی جهت حفاظت و مرمت تزئینات معماری ضمن در نظر گرفتن کلیه عواملی که در این امر دخیل است می تواند منجر به اخذ یکسری تصمیم‌گیری‌ها گردد تا بتواند ما را از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب برساند.
پیشـینه
استان خراسان در سير دوره‌هاي تاريخي مختلف اكثرا مورد توجه حكومت‌هاي وقت بوده است و گاهي اين توجه منجر به ايجاد بناهاي تاريخي با تزئينات خاص و منحصر به فرد شده است. با توجه به قدمت و پيشينه خراسان رضوي نمونه‌هاي شاخصي از بناهاي تاريخي و تزئينات معماري توسط بانيان در دوره‌هاي مختلف تاريخي در اين استان ايجاد گشته است. نمونه‌هاي تزئينات آجركاري در مسجد رباط زيارت، كاشي‌كاري و نقاشي‌هاي حمام شاه، آجركاري و كاشي‌كاري مسجدجامع فردوس، تزیینات بسیار زیبا ملك زوزن و مدرسه غياثيه خرگرد خواف، تزئينات سنگي قصر خورشيد، لايه‌چيني و طلاچسبان خواجه‌ربيع، گچبري زيبا و منحصر به فرد مسجد كرماني مزار جام و همچنین رباط شرف مي توان اشاره نمود. با توجه به تعداد و تنوع بسيار زياد بناهاي تاريخي با تزئينات معماري خاص در دوره‌های مختلف تاريخي و در نقاط مختلف خراسان رضوي اقدامات حفاظت و مرمت تزئينات معماري در این استان بسیار مشهود بود. از میان انبوه اقدامات حفاظت و مرمت تزئينات معماري توسط آقاي بهروز عمواغلي مي‌توان به استحكام بخشي و حفاظت اضطراري گچبري‌هاي منحصر به فرد دوره ساساني بنديان درگز كه جز پروژه‌هاي ملي محسوب مي گردند اشاره نمود.
اهداف
در این بخش از طریق برنامه‌ریزی، ضمن در نظر گرفتن پتانسیل‌های موجود و شرایط بومی و منطقه‌ای؛ طبقه‌بندی اهداف به صورت بلند مدت، کوتاه مدت و میان مدت درآمده است. در برنامه‌ريزي‌هاي كوتاه مدت و ميان مدت: الويت‌بندي مرمتي، مستندنگاري كامپيوتري، مرمت و حفاظت اضطراری، تهیه فیلم‌های مستند از مراحل مرمت، تهیه شرح خدمات جامع منطقه‌ای بومی و شرح خدمات خاص هر بنا، تشکیل کمیته تزئینات و تشکیل جلسات گروهی و مشاوره، تهیه طرح مرمت قبل از اقدامات اجرایی، آرشیو و تهیه بانک اطلاعات و اقداماتی از این نوع مدنظر می‌باشد، كه بخش عمده‌اي از آن در حال حاضر پايان پذيرفته و يا در حال تکمیل است. با توجه به عصر کنونی و تجهيزات و امكانات پيشرفته در اين زمينه، مستندنگاري ليزي؛ حفاظت پیشگیرانه و تهیه بانک جامع اطلاعات، مطالعات، پژوهش و.... جز برنامه‌ريزي‌هاي بلند مدت گروه حفاظت و مرمت تزئینات معماری خراسان رضوی قرار گرفته است.
قوانین و دستورالعمل ها
دستورالعمل حفاظت و مرمت تزئينات معماري كميته تزئينات معماري در سال 1386 به منظور يكپارچه و قانونمند نمودن اقدامات مرمتي و جلوگيري از اعمال سليقه شخصي و تسهيل در واگذاري پروژه‌هاي حفاظت و مرمت تزئينات معماري به بخش خصوصي و نيروهاي متخصص سازمان تنظيم شده است.
"بعد از جنگ جهانی دوم در سال 1956 پیشنهاد تاسیس یک مرکز نیمه دولتی جهت مطالعه و بهبود روش‌های مرمت در نهمین نشست عمومی یونسکو در دهلی نو پذیرفته شد. به دنبال این نشست، در سال 1959 با توافق دولت ایتالیا مرکز بین‌المللی مطالعه، حفاظت و مرمت آثار فرهنگی در رم تاسیس گردید و دکتر پلندرلیت کسی که سال‌ها سمت سرپرستی آزمایشگاه‌های مرمت را در موزه بریتیش لندن به عهده داشت به عنوان رئیس این مرکز انتخاب شد.
در سال 1971 به طور تقریبی 55 کشور عضو این سازمان بودند که تا سال 2002 این تعداد به بیش از 100 عضو رسید. نام این مرکز که سال‌ها به صورت مرکز رم یا مرکز بین‌المللی مرمت نامیده می‌شد، در سال 1978 به صورت اختصاری به ICCROM تغییر یافت و
امروز نیز با این عنوان شناخته می‌شود. این مرکز به سرعتت متخصصین، کارشناسان و به خصوص موسسه‌های مختلف حفاظت و مرمت آثار فرهنگی را شناسایی کرد و به این ترتیب یک شبکه جهان گستر ایجاد نمود. سپس یک کتابخانه و مرکز اسناد بین‌المللی در مرکز ایکروم تأسیس شد که به مرکز مطالعاتی برای تحقیق و آموزش تبدیل گردید". (ماهنامه مرمت - شماره 5-9-1384)
از اهداف ایکروم بهبود کیفیت‌های حفاظتی با توجه به اهمیت میراث فرهنگی است و به همین دلیل با انجام 5 فعالیت اصلی و عمده به حفاظت میراث فرهنگی در جهان کمک می کند.
1- آموزش 2- اطلاع رسانی 3- تحقیق 4- همکاری و تشریک مساعی 5- حمایت
موسسه بین المللی مرمت : Icc
در اصل هفتم آن آمده است: «مرمتگر باید پیش از مبادرت به هرگونه اقدام مرمتی، اثر فرهنگی را به طور کامل آزمایش و اطلاعات اولیه را تنظیم کند. وی موظف است اطلاعات تاریخی و فنی مربوط به کارش را مطالعه کند.» (مجموعه مقالات شش همایش مرمت -132-1382)
منشوری در راستای حفاظت و حراست از یادمان‌های تاریخی و چگونگی این حفاظت که در چهارمین کنگره بین‌المللی معماران مدرن تهیه شد. (در این قطعنامه بیشتر به مباحث شناخت و مرمت در بناهای تاریخی پرداخته شده است).
قطعنامه آمستردام 1975 م :
«مقامات مدیریتی و یا قدرت های محلی که بخش اعظم تصمیم‌گیری‌های مهم در باب برنامه‌ریزی بر شانه آن‌ها سنگینی می کند، همگی به شکل خاص مسئول حفاظت از ثروت‌های معماری‌اند و باید از امر تبادل افکار در این زمینه به یکدیگر کمک کنند».(فلامکی- 248-247-1383)
"در این قطعنامه سخن از آگاه‌سازی مردم، ایجاد شناخت در مردم (برای پی بردن به ارزش‌ها) توانا کردن مردم به وسیله شناخت برای تبادل نظر کردن، و در نهایت قدر و ارج نهادن به (تصمیم‌گیری‌ها) و ایجاد (مکان‌هایی برای ملاقات‌ها و گفت و شنودها) به میان آمده است." (برداشت آزاد)
قطعنامه ونیز 1964:
«شاهکارهای تاریخی ملل بازگوکننده پیام معنوی گذشته بوده و در زندگی امروزی شاهد زنده و گویایی از سنن باستانی است. بشریت که هر روز بیشتر مرتبه و ارزش انسانی را درک می کند این آثار را به منزله مواریث عموم مردم به شمار می آورد و خود را مکلف می داند که با اقدامات لازم در مورد احیاء و نگهداری این ابنیه آن‌ها در کمال اصالت به دست نسل‌های آینده بسپارد.» (مجموعه مقالات شش همایش مرمت -121-1382)
همانگونه که مطرح گردید تا کنون مباحثی چند از ضرورت شناخت و حفاظت از آثار تاریخی مطرح گردید و لزوم آن از طریق مجامع مطرح علمی و مرمتی عنوان گردید؛ ولیکن این اهداف کمرنگ خواهند بود اگر مشارکت مردمی صورت نپذیرد و بسیار مطلوب است تا به این نقطه برسیم که یک اثر تاریخی از بین نرود تا احتیاج به مرمت داشته باشد و شناخت این ارزش‌ها در صورتی فراگیر خواهد شد که از طریق برنامه‌ریزی‌های هدفمند دولت و رسانه‌ها به جامعه انتقال پیدا کند و به قول دکتر وطن‌دوست «به گمان من آن روز آرمانی زمانی فرا می رسد که مردم خود از آثار فرهنگیشان محافظت کنند.» (پیش شماره هشتمین همایش دوسالانه حفاظت و مرمت شماره20- 5-1386)
مفاهیم و واژه ها
"حفاظت عبارت است از کلیه فعالیت‌هایی که به منظور حفظ آثار فرهنگی برای آیندگان انجام می شود." و یا "هر عملی که برای نگهداشت دراز مدت یک اثر تاریخی شده است یا می شود یا خواهد شد، اعم از مطالعه، ثبت، مرمت، درمان، بازیابی مشخصه‌های مهم فرهنگی شی و... با کم‌ترین دخالت در اثر مورد نظر." (وطن‌دوست– همایش مرمت– 1376- 13) و هدف از حفاظت عبارت است از بررسی، ثبت، نگهداری و بازیابی قابلیت‌های بارز فرهنگی اشیاء با حداقل دخالت ممکن.
-
ارزش هاي فرهنگي: يعني ارزش‌هاي هنري، تاريخي، علمي يا اجتماعي براي نسل‌هاي گذشته، حال و آينده.
-
اصل اثر: به معني آن بخشي از تزئينات معماري است كه از ادوار گذشته باقي مانده است و شامل الحاقات زمان ما نمي گردد. در صورت وجود لايه‌هاي تزييني بر روي يكديگر كليه اين لايه‌ها جزئي از اصل اثر محسوب مي شوند.
-
حفاظت: كليه اعمالي است كه براي نگاهداري يا بازسازي ارزش هاي فرهنگي يك اثر (بنا، تزيينات معماري، شيئي تاريخي) به كار مي آيد. حفاظت هميشه با مراقبت همراه است، ليكن در موارد لزوم شامل تثبيت، تحكيم، مرمت، بازسازي يا تركيبي از اين موارد مي شود. در مورد حفاظت به چند نكته مهم توجه شود:
-
در حفاظت صحيح و موفق دخالت‌هاي مرمتگر به حداقل ممكن محدود مي شود.
-
اغلب بهترين حفاظت شامل كم‌كارترين و ارزان‌ترين كارها مي گردد.
-
تكنيك‌هاي حفاظتي مي تواند برگرفته از روش‌هاي سنتي يا مدرن باشد. در هر شكل توجيه روش انتخاب شده بايد توسط شخصي با تجربه در چارچوب استانداردها و قوانين صورت بگيرد.
-
مراقبت: در امر تزيينات معماري به دو نحو پيشگيرانه يا مداوم انجام مي‌گيرد به طور مثال تامين شرايط امنيتي براي اثر، نصب شيشه حائل بين تزئينات و بازديدكنندگان و يا كنترل دما و رطوبت محيطي در مكان‌هاي محصور، جلوگيري از ورود رطوبت نزولي از پنجره‌ها و ...
-
مرمت: يعني بازگرداندن يك اثر به وضعيتي نزديك به وضع اوليه شناخته شده‌اش، كه اين عمل با برطرف‌سازي الحاقات يا شبيه‌سازي توسط مواد موجود انجام مي‌شود (به طور مثال لايه‌برداري گچي از روي تزئينات رفع الحاقات است و اگر قطعاتي جدا شده كه آن را سر جاي قبلي مي‌چسبانيم شبيه‌سازي اثر است و هر دو اين كارها مرمت آن اثر محسوب مي شود). در مورد مرمت به چند نكته مهم توجه شود:
-
مرمت مي بايست بر پايه اسناد و مدارك موجود انجام گيرد لذا هرگز بر پايه حدس و گمان مرمت نكنيد.
-
برخي از شواهد مورد نظر از محل و برخي نيز بر پايه اسناد كتابخانه‌اي و عكس‌هاي تاريخي به دست مي آيد. مرمتگر مي بايست كليه اين مدارك و مستندات را كه در حين اجراي عمليات جمع‌آورري مي كند، حفظ و در گزارش ارائه نمايد.
-
بازسازي: بازسازي و مرمت با يكديگر تفاوت دارند و براي انجام بازسازي مي بايست دلايل كافي وجود داشته باشد. به عنوان مثال يكي از اين دلايل، وجود كمبود در تزئينات معماري است كه به تاثير بصري و كليت كار لطمه مي زند. بازسازي نيازمند وجود مستندات كافي است و بايد داراي نشاني از زمان ما باشد. (در بخش دستورالعمل‌هاي اجرايي در مورد بازسازي و ايجاد تضاد بصري توضيح داده مي شود.)
-
پاك‌سازي: به معني زدودن لايه‌هاي گردوغبار، دوده، مصالح ساختماني، رنگ‌هاي تعميري، ورني و روغن‌هايي كه در اتمام كار توسط هنرمند يا در ادوار بعدي بر روي يا پشت اثر (چوب، كاشي، سنگ، گچ و ...) افزوده شده است.
اقدامات
با توجه به اهميت و كثرت بناهاي تاريخي خراسان رضوي همچنین تزئینات خاص و منحصر به فرد به صورت تركيبي و يا خاص در هريك از اين بناها، از زمان تشكيل كميته تزئينات معماري اقدامات مورد نياز طبقه بندي و تفكيك شده است.
-
.jpg)
اقدامات اجرایی شامل امور مربوط به حفاظت (اضطراری- پیشگیرانه- بعد از مرمت) و مرمت بر اساس الویت‌ها می باشد.
-
مستندنگاري ثبت و آرشيو اسناد، گزارشات، تصاوير و فيلم‌هاي قبلي كه در اين زمينه انجام شد، سپس با توجه به سوابق و پتانسيل موجود تهيه و انتقال نقوش تزئينات بر روي طلق، سپس اسكن و انتقال نهايي به فايل‌هاي كامپيوتري در محيط اتوكد و PDF، طبقه‌بندي و تفكيك لايه‌ها به صورتيكه كاملاً واضح و مشخص باشد.
-
با توجه به اهميت و پيوستگي موضوع انجام مطالعات در زمينه‌هاي مختلف نظير مطالعات آزمايشگاهي، پژوهشي، ميداني، كتابخانه‌اي كمك بسزايي در تهیه طرح مرمت قبل از اقدامات اجرايي دارد.
-
اقدامات و مكاتبات اداري با هدف و برنامه‌ريزي قبلي معمولا زمينه‌هاي لازم جهت پيش‌بيني‌هاي اعتباري و اخذ و تخصيص اعتبارات جهت اقدامات اجرايي، مطالعات و مستندنگاري تزئينات معماري را فراهم مي آورد.
-
با توجه به تخصيص و اعتبارات موجود در زمينه تزئينات معماري برنامه‌ريزي قبلي از اهميت خاصي برخوردار است و همچنين طبقه‌بندي موضوعات هدفمند ما را در رسيدن به اهداف طبق اصول و برنامه‌هاي قبلي هدايت و كنترل مي‌نمايد.
-
اطلاع‌رساني و خبر از طريق اعلام به معاونت ميراث در مراحل قبل و بعد از مرمت معمولاً در پروژه‌هاي مرمتي كه ضروري به نظر مي رسد لحاظ مي‌گردد.
-
در حال حاضر بانك اطلاعات جامع در قالب آمار كمي و كيفي از وضعيت فعلي تزئينات معماري بناهاي تاريخي خراسان رضوي در قالب مفاهيم نام، موضوع، شماره و تاريخ ثبت، آدرس، كاربري، مالكيت، دوره، پرونده تزئينات اولويت مرمتي و نوع تزئينات طبقه‌بندي، تهيه و تنظيم شده است. اطلاعات و آرشيو كاملي از وضعيت تزئينات معماري خراسان رضوي نیز تهيه و تنظيم گرديده است.
-
نظارت و پيگيري بر كليه اقدامات مربوط به حفاظت، مرمت، مستندنگاري و مطالعات بر روي تزئينات معماري خراسان رضوي كه به بخش خصوصي از طريق قرارداد واگذار مي‌شود صورت مي‌پذيرد.
-
با توجه به اهميت امر قبل از هرگونه اقدام اجرايي طرح مرمت تهيه، تنظيم و پس تائيد شوراي فني و كميته تزئينات مراحل مربوط به آن انجام مي‌گردد.
همچنين پيش‌بيني يك سري طرح‌ها در زمينه پژوهش، مطالعات، اجرايي و مستندنگاري با توجه به اهداف و برنامه‌ريزي‌هاي قبلي و اولويت‌بندي مرمتي لحاظ مي‌گردد.
مرتبطین و مراجعین
با توجه به برنامه‌ریزی‌هایی که در این بخش انجام شده است به غیر از اقدامات اجرایی داخلی می توان به اقداماتی برای راهنمایی مراجعین اشاره نمود، از جمله هدایت، نظارت و بررسی پروژه‌های دانشجویی و دوره‌های کاراموزی دانشجویان مرمت آثار تاریخی و مرمت بنا، پیشنهاد طرح، کنترل و کارشناسی تزئینات معماری که در اختیار سایر ادارات می باشد، نظیر اوقاف و شهرداری که اقدامات و شرح خدمات ان با نظارت و پیگیری این بخش انجام می‌گردد.
تزئینات معماری بناهای تاریخی خراسان رضوی
تزئینات معماری بناهای تاریخی خراسان رضوی دارای تنوع، کثرت و گستردگی زیادی است و در اکثر بناهای تاریخی تزئینات آن به صورت انفرادی و یا ترکیبی و به صورت بسیار زیبایی خودنمایی می کند. فهرست و عناوین دقیق این نوع تزئینات در آرشیو این بخش موجود می باشد.
-
تزئينات معماري در بناهای تاریخی اکثر به صور گوناگون از جمله: تزئينات آجري، كاشي‌كاري، نقاشي، سنگي، گچبري، آينه‌كاري، چوبي و... مشاهده می‌گردد كه به صورت انفرادي و يا تركيبي در بناهاي تاريخي اجرا مي‌شده است.
-
مشاغل مرتبط با تزئینات معماری می تواند به غیر از استادکاران تجربی مرمت؛ کارشناسان آکادمیک از دانشگاه‌ها در رشته‌های برق، تأسیسات، مرمت آثار تاریخی، مرمت بناهای تاریخی؛ عمران، معماری، هنر و شیمی به همکاری گرفته شوند.